Γράφει ο Μανώλης Γ. Ψαρουδάκης*
Πέρα από κάθε αμφιβολία, το ξέσπασμα της πανδημίας του COVID-19 επιταχύνει μια σειρά μετασχηματισμών σε όλες τις εκφάνσεις της οικονομικής δραστηριότητας. Όμως οι μεταβολές αυτές δεν είναι συμμετρικές σε όλους τους τομείς της οικονομίας. Όπως διαφαίνεται, οι μεταβολές είναι κατά πολύ ισχυρότερες στον τριτογενή τομέα της οικονομίας, με τον τουρισμό (κυρίως), τις μεταφορές αλλά και το εμπόριο να δέχονται την εντονότερη πίεση. Η συρρίκνωση των τουριστικών υπηρεσιών, η μείωση των μεταφορών αλλά και η αβεβαιότητα στο διεθνές εμπόριο είναι μια σειρά μετασχηματισμών που επηρεάζουν κυρίως τις μικρές ανοικτές οικονομίες των οποίων ο βαθμός «τριτογενοποίησης» είναι για διάφορους λόγους υψηλός.
Είναι χαρακτηριστικό, πως σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού, οι διεθνείς αφίξεις μπορεί να μειωθούν εντός του 2020 μέχρι και 80% με κάποιες από τις οικονομίες να πλήττονται σε έντονο βαθμό από την μείωση αυτή. Η ελληνική οικονομία είναι μια χαρακτηριστική τέτοια περίπτωση. Ο τουρισμός, η βαριά βιομηχανία της χώρας – όπως λαθεμένα ονομάζεται – εισφέρει, περίπου, το 1/5 του συνολικού εισοδήματος προσφέροντας παράλληλα πλήθος θέσεων εργασίας. Γύρω από τον τουρισμό αναπτύσσεται ένας ζωντανός οργανισμός μικρής και μεσαίας επιχειρηματικότητας ο οποίος αναπτύσσει σχέσεις συνέργειας με τους υπόλοιπους κλάδους της οικονομίας, και ειδικότερα με τις υπηρεσίες (π.χ. διασκέδαση, ψυχαγωγία και μεταφορές) αλλά και με το εμπόριο. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Τράπεζας της Ελλάδος (ΤτΕ) για το πρώτο τετράμηνο του 2020 (Ιανουάριος – Απρίλιος 2020) η τουριστική κίνηση μειώθηκε κατά 36.1% ενώ τα έσοδα κατέγραψαν πτώση της τάξης του 51.4% για την ίδια περίοδο. Το στοιχείο αυτό δείχνει την υστέρηση που αναμένεται να αντιμετωπίσει η ελληνική οικονομία για το 2020.
Σε ένα δεύτερο επίπεδο, το διεθνές εμπόριο (και οι μεταφορές) φαίνεται να από-παγκοσμιοποιείται, τουλάχιστον σε ένα βαθμό, από την πανδημία του COVID-19. Οι φωνές του προστατευτισμού ενισχύονται ενώ νομοσχέδια και πρακτικές, όπως για παράδειγμα το “Buy American” (αγοράστε αμερικάνικα προϊόντα) στις ΗΠΑ, που παρέχουν κίνητρα στις επιχειρήσεις να προμηθεύονται τα προϊόντα τους από εγχώριους προμηθευτές είναι χαρακτηριστικά της στροφής προς μια προστατευτική λογική σε σχέση με τις εμπορικές συναλλαγές. Οι απόψεις περί της υπερβολικής έκθεσης των επιχειρήσεων στις παγκόσμιες αλυσίδες logistics είναι χαρακτηριστικές της αμφισβήτησης στη διεθνοποίηση της παραγωγής και την άνοδο των διεθνών συναλλαγών. Ο αρνητικός αντίκτυπος των της πανδημίας στις εξαγωγές είναι σημαντικός. Ήδη, για την ελληνική οικονομία καταγράφει σημαντική πτώση των εξαγωγών κατά -30.6% μεταξύ Απριλίου 2020 και Απριλίου 2019.
Το στοιχείο αυτό δείχνει ότι ένα σημαντικό απόθεμα της παραγωγής παραμένει εντός χώρας αναδεικνύοντας τη σημασία των εμπορικών επιχειρήσεων στη διανομή του.
Από την άλλη, ο τελικός βαθμός της υφεσιακής πίεσης από την πανδημία του COVID-19 δεν θα κατανεμηθεί με μια κανονικότητα σε όλες τις περιοχές της χώρας καθώς οι τουριστικές περιοχές θα αντιμετωπίσουν σημαντικότερα προβλήματα. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η περιοχή της Κρήτης, η οποία παρά τα προβλήματα που αντιμετώπισε κατά την περίοδο της οικονομικής ύφεσης 2008-2018 κατάφερε να βρεθεί σε υψηλότερο (συγκριτικά) σημείο από τις υπόλοιπες περιφέρειες της χώρας. Κύριος παράγοντας αυτής της θέσης ήταν τα εντυπωσιακά αποτελέσματα που πέτυχε το νησί στον τουρισμό. Η ανθεκτικότητα της Κρήτης είναι ένα από τα ενδιαφέροντα στοιχεία που προέκυψαν μετά την περίοδο της κρίσης. Είναι χαρακτηριστικό πως η απομείωση του εθνικού ΑΕΠ την περίοδο 2008-2017 ανέρχεται στο -25.5% ενώ της περιφέρειας Κρήτης στο -23%. Στο πλαίσιο αυτό, η περιφέρεια Κρήτης εξήλθε με καλύτερες προοπτικές από την κρίση σε σχέση με την υπόλοιπη χώρα, με την περιφερειακή οικονομία να επιτυγχάνει για την περίοδο 2014-2017, πέρα από το 2016, συνεχείς ρυθμούς μεγέθυνσης (+3% 2014, +1% 2015, -2% 2016 και +4% 2017). Οι δυναμικοί κλάδοι μετά την κρίση είναι ο τουρισμός, η γεωργία, η μεταποίηση αλλά και το εμπόριο (χονδρικό και λιανικό) το οποίο συνεχίζει να διατηρεί τη σημαντική του θέση στην περιφερειακή οικονομία. Η οικονομία της Κρήτης φαίνεται πως δεν είχε ολοκληρώσει την αναπτυξιακή της τροχιά, με αποτέλεσμα η πανδημία του COVID-19 να την βρει σε μια κατάσταση ‘πτήσης’. Όμως λόγω της υπερβολικής έκθεσης της περιφερειακής οικονομίας στον τουρισμό (περίπου 50% της συνολικής οικονομικής δραστηριότητας) οι επιδράσεις της πανδημίας αναμένεται να είναι σημαντικά εντονότερες συγκριτικά με τις υπόλοιπες περιφέρειες της χώρας (π.χ. Μακεδονία, Θράκη κ.λπ.) με αποτέλεσμα τόσο οι επιχειρήσεις όσο και οι εργαζόμενοι να αντιμετωπίσουν μια νέα (πρωτόγνωρη) κατάσταση.
Η μικρομεσαία επιχείρηση, το κύτταρο της κρητικής οικονομίας, χρειάζεται το απαραίτητο οξυγόνο για να μετατραπεί, για μια ακόμα φορά, σε παράγοντα ανθεκτικότητας και σταθερότητας.
Προσωπικά, είμαι ένας από αυτούς που έχουν υποστηρίξει με έμφαση την ανάγκη ανασχεδιασμού του αναπτυξιακού μοντέλου της χώρας, όπου είναι δυνατόν. Επίσης θεωρώ ότι αυτή η αλλαγή μοντέλου είναι για την Κρήτη και εφαρμόσιμη, και από χρόνια ώριμη. Πέραν του προφανούς, δηλαδή της σταδιακής προσαρμογής του ποσοστού εξάρτησης μας από τις δραστηριότητες του μαζικού τουρισμού, θεωρώ ότι απαιτείται η σταδιακή ενδυνάμωση εναλλακτικών δραστηριοτήτων και κυριότερα η επίτευξη συνεργειών σε τομείς όπου διαθέτουμε ήδη τεράστιο δυναμικό ανάπτυξης. Αναφέρομαι επιγραμματικά σε:
- Στήριξη του Αγροτικού τομέα για τη δημιουργία οικονομιών κλίμακας, προτυποποίηση της παραγωγής και δημιουργία προϊόντων με διακριτή ταυτότητα.
- Στήριξη της Μεταποίησης ώστε να ξεπεράσει τα απανωτά σοκ (αποβιομηχάνιση της Χώρας λόγω των εξελίξεων των τελευταίων 30 ετών, μνημόνια, έλλειψη επενδύσεων σε έρευνα και τώρα πρόσφατα έλλειψη ζήτησης λόγω πανδημίας). Χρειάζεται συνεπώς άμεσηστήριξη για να διατηρήσει ένα ελάχιστο επίπεδο παραγωγής ούτως ώστε να παραμείνει στον αέρα, και αργότερα σημαντική υποστήριξη για σχετικές επενδύσεις εκσυγχρονισμού καθώς και Έρευνας και Ανάπτυξης (R&D).
- Στήριξη του εμπορίου, του μεγάλου παρόχου απασχόλησης και ταυτόχρονα του μεγάλου χαμένου των τελευταίων ετών, με στόχο να μην χάσει το αεροσκάφος της ψηφιακής εποχής και να επιτελέσει τον φυσικό του ρόλο που είναι ο συνδετικός κρίκος στην δημιουργία αλυσίδων αξίας
- Στήριξη συνεργιών: απαιτείται κατ΄ ελάχιστον να επιτύχουμε Ι. ενδυνάμωση της σχέσης Τουρισμού – Εστίασης – Αγροδιατροφικού τομέα, προς όφελος της τοπικής μας παραγωγής και ΙΙ. ενίσχυση της αλυσίδας Αξίας μεταξύ Παραγωγής, Μεταποίησης και Εμπορίου. Σκοπός: η υποστήριξη της εγχώριας παραγωγής και η σύνδεσή της με την κατανάλωση.
- Ενίσχυση συνεργασιών του επιχειρείν του νησιού μας με Ακαδημαϊκά Ιδρύματα και Ερευνητικά Ινστιτούτα της Κρήτης, με σκοπό τη συμβολή τους όχι μόνο στην παραγωγή έρευνας και γνώσης αλλά και στην εκπαίδευση και την παροχή τεχνογνωσίας προσαρμογής, στους τομείς του ψηφιακού μετασχηματισμού, της 4ης βιομηχανικής επανάστασης και της κυκλικής οικονομίας.
- Οι αριθμοί αφίξεων και τουριστικών εσόδων που πέτυχαμε επί σειρά ετών στο τουριστικό μας μοντέλο, αυτοί θα περάσουν αρκετά χρόνια ώστε να καταστούν ξανά επιτεύξιμοι. Απαιτείται συνεπώς η στροφή μας σε ένα άλλο μοντέλο τουριστικής ανάπτυξης, με περισσότερη έμφαση στον τουρισμό υπαίθρου, τον εναλλακτικό και αειφόρο τουρισμό, αξιοποιώντας την κρητική ύπαιθροπου, και περιέχει πλείστα όσα ελκυστικά για αυτό τον σκοπό στοιχεία, και αφετέρου παρέχει ένα στοιχείο που πιστεύω ότι θα εκτιμάμε προσεχώς ολοένα και περισσότερο: την υγειονομική ασφάλεια.
Πέρα από τις απώλειες τις οποίες μετράμε σήμερα, το θέμα είναι τι θα πράξουμε μεσομακροπρόθεσμα, για το αύριο. Βρισκόμαστε σε σταυροδρόμι όπου θα πρέπει να κάνουμε τις επιλογές μας: θα κατευθύνουμε μέσω αυτών το σκάφος της επιχειρηματικότητας προς δύο δυνατές κατευθύνσεις, είτε προς μία ελεύθερη πτώση, είτε προς υψηλές, σταθερές πτήσεις!!!
Ο κ. Μανώλης Γ. Ψαρουδάκης είναι Αντιπρόεδρος της ΕΣΕΕ – Επιμελητηρίου Ρεθύμνης
