(The Daily News, ανταπόκριση 29 Ιουνίου 1878)
Σημείωση: Ο Βρετανός δημοσιογράφος έχει ανέβει σε Ελληνικό πλοίο που προσπαθεί να σπάσει τον ναυτικό αποκλεισμό και να περάσει όπλα στην Κρήτη. Το άρθρο ήταν δύσκολα διαθέσιμο σε μελετητές της Κρητικής ιστορίας σε προηγούμενες δεκαετίες.
«Ο ειδικός ανταποκριτής της Daily News, μαζί με τους Κρητικούς επαναστάτες και γράφοντας από το στρατηγείο του Καπετάν Κόρακα, στην Πόμπια της Πυργιώτισσας αναφέρει:
Το ταξίδι μου προς την Κρήτη στάθηκε απλό. Παραβιάσαμε—όσο υπήρχε να παραβιαστεί—τον ναυτικό αποκλεισμό και αποβιβαστήκαμε σ’ ένα ακρογιάλι (εννοεί μάλλον τους Καλούς Λιμένες) όπου αποκλειόταν να συναντήσουμε Τούρκους αξιωματούχους· η περιοχή γύρω από το Ακρωτήρι Λίττινος βρίσκεται ολοκληρωτικά στα χέρια των επαναστατών. Μοναδικός μας κίνδυνος, πλέοντας απ’ τον κάβο, ήταν μήπως πέσουμε πάνω σε τουρκική κανονιοφόρο· κι αυτή η πιθανότητα έδινε στο ταξίδι γοητεία τολμηρής περιπέτειας.
Ήταν ασυνήθιστα ψυχρός ο καιρός για την εποχή· οι Κρητικοί, κουλουριασμένοι στο κατάστρωμα, τυλιγμένοι σε κουβέρτες, θύμιζαν τεράστια δέματα ρούχων δεμένα πρόχειρα για εξαγωγή. Επάνω στο κατάστρωμα βασίλευε παγωνιά, κάτω απόλυτο σκοτάδι—φώτα δεν επιτρέπονταν στην καμπίνα. Κι όταν χάθηκε και το αχνό φεγγάρι, συνεχίσαμε προσεκτικότερα, κάτω από το χλωμό τρίξιμο χιλιάδων αστεριών.
Αράξαμε σ’ έναν ήσυχο, στενό όρμο, καλά κρυμμένο. Με το πρώτο φως φάνηκε στην έρημη αμμουδιά ένας σωρός από τούβλα και κιβώτια. Μια μικρή ομάδα νησιωτών, μισοφοβισμένοι μην πέσουν σε ενέδρα, κατέβηκαν απ’ το βουνό· είχαν περάσει το πλοίο για τουρκικό πολεμικό. Σιγά-σιγά ξεπρόβαλλαν όλο και περισσότεροι. Ήταν πλέον μέρα πλατιά κι ο μπλοκαδόρος έπρεπε να φύγει· το πλήρωμα ξεφόρτωνε μ’ όρεξη, οι χωρικοί έκρυβαν το φορτίο όσο πιο γρήγορα μπορούσαν. Παντού αναβρασμός. Μόλις που πρόφταινες να συνειδητοποιήσεις πως είχες, έστω για λίγο, είχαμε κόψει κάθε δεσμό με την Ευρώπη—ταχυδρομείο, τηλέγραφο, μαγαζιά κι ό,τι κάποιοι ονομάζουν “κουρασμένο πολιτισμό”—κι ήδη το τελευταίο βαρκάκι είχε τραβήξει στ’ ανοιχτά και το ατμόπλοιο έφευγε.
Βρεθήκαμε έτσι, νεοφερμένοι κι ντόπιοι, ένα πολύχρωμο πλήθος, να βαδίζουμε στο κλασικό έδαφος της Κρήτης. Ο μυστηριώδης Λαβύρινθος απείχε μόλις μιας μέρας δρόμο, η αρχαία Γόρτυνα λίγο παραπέρα, μα τα αρχαιολογικά όνειρα παραμερίστηκαν: προείχαν τα νέα του αγώνα και ο τρόπος μετακίνησης στην ενδοχώρα.
Η πορεία προς τα μέσα του νησιού έσφυζε από “τοπικό χρώμα”. Στο μονοπάτι κατέφθαναν χωρικοί πεζοί ή καβάλα· καλοστεκούμενοι καπετάνιοι χωριών, σβέλτα βοσκόπουλα που όρμαγαν ανάμεσα σε πέτρες και βάτα, αλλά και κουρελιασμένοι φτωχοί που μόλις βάδιζαν. Κάποιοι ρωτούσαν αν ξεφορτώθηκαν όπλα· άλλοι, κυρίως γυναίκες, έψαχναν μάταια για μπισκότα. Λίγοι σάκοι παξιμάδια είχαν βγει—όμως το κύριο φορτίο ήταν όπλα και πυρομαχικά.
Για ένα καλό τουφέκι οι γυναίκες—περισσότερο ακόμη κι από τους άντρες—θα ’καναν ατέλειωτα χιλιόμετρα. Ήδη άναβαν διαφωνίες ανάμεσα στα χωριά για το ποιο θα πάρει τα περισσότερα. Τα καινούρια, οπισθογεμή Τσάσσεπο θεωρούνταν “το ραβδί της ζωής” του αγώνα· να πολεμήσεις τους καλά εξοπλισμένους Τούρκους με τα παλιά εμπροσθογεμή θα ’ταν τρέλα. Οι Κρητικοί, έχοντας πικρή πείρα απ’ το 1867, μετρούν τώρα κάθε κόστος, μα έχουν ορκιστεί να κερδίσουν την ελευθερία τους.
Τους βλέπαμε να κατηφορίζουν τον βραχώδη δρόμο ξέφρενα, για μια θέση στην ουρά των όπλων· κι ήταν φανερό πως θα χρειάζονταν όλη την πυγμή του βετεράνου αρχηγού τους, του Κόρακα, για να γίνει δίκαιη μοιρασιά χωρίς καβγάδες. Αν υπάρχει άνθρωπος που μπορεί να το πετύχει, είναι αυτός—μα δεν είναι έργο εύκολο.» Καθώς ανηφορίζαμε προς την ενδοχώρα διαπιστώναμε ότι πολλοί από κείνους που κατέφταναν τρέχοντας δεν θα ικανοποιούνταν· οι άντρες στον δρόμο ήταν περισσότεροι απ’ τα όπλα που είχαν ξεφορτωθεί στην ακτή.
- Στον Λαβύρινθο της Μεσσαράς
Παρ’ όλα αυτά, επισκέφτηκα τον περίφημο Λαβύρινθο και βρήκα εκεί τόσο σύγχρονο ενδιαφέρον—αφού σε κάποιες στοές έχουν καταφύγει χριστιανικές οικογένειες—όσο και θαυμαστά τεκμήρια μιας αλλοτινής εποχής. Ξεκινήσαμε από την Πόμπια μ’ άριστη διάθεση, σ’ ένα γλυκό πρωινό—σαν τις καλύτερες μέρες του Ιουνίου στην Αγγλία—και κατηφορίσαμε προς τη μεγάλη πεδιάδα της Μεσσαράς. Ο Ψηλορείτης ορθωνόταν στο βάθος, λευκός, χιονισμένος γίγαντας· οι κορφές των Σφακίων μόλις που διακρίνονταν αριστερά. Η πεδιάδα απλωνόταν λεία σαν λίμνη, πράσινη και γόνιμη μπρος στις τραχιές αμμώδεις πλαγιές. Δεκάδες χωριά στολίζαν το όριο αυτής της «λίμνης», κι η εικόνα—ακόμη κι αν ερχόσουν κατευθείαν από την Ελβετία ή τη βόρεια Ιταλία—θα σου φαινόταν μοναδική.
Περάσαμε την πεδιάδα, διασχίσαμε ένα έρημο μα άθικτο τουρκικό χωριό και αρχίσαμε ν’ ανεβαίνουμε τους λόφους. Γρήγορα φάνηκε πως ο Λαβύρινθος ήταν στην ουσία λατομείο: απ’ εδώ οι αρχαίοι εργάτες έβγαζαν πέτρα για τη Γόρτυνα που βλεπόταν δεξιά μας. Σκαρφαλώνοντας, ξεχώριζες κάτι ανοίγματα σαν πελώριες λαγότρυπες· ώσπου μπήκαμε σ’ ένα άχαρο κατώφλι, ανάμεσα σε παιδιά και πουλερικά, και… βρεθήκαμε στον Λαβύρινθο.
Στην αρχή η εικόνα θύμιζε φτωχικό ιρλανδικό καλύβι, υπερφορτωμένο με ανθρώπους. Μα σύντομα φάνηκε πως ήταν μόνο ο προθάλαμος ενός τρίσβαθου σπηλαίου. Οι πρόσφυγες μάς καλωσόρισαν ευγενικά· τα ρακένδυτα παιδιά μάς χάζευαν· κι εμείς, με ένα κερί στο χέρι ο καθείς, κατηφορίσαμε την ατελείωτη στοά. Περάσαμε σωρούς από κατσαρολικά, αργαλειούς, έπιπλα, ώσπου χάθηκε κι η τελευταία αχτίδα φωτός κι αντικρίσαμε τα πελώρια υπόγεια πέτρινα λατομεία των προγόνων.
Δεν υπήρχε ρομαντική ομορφιά· ούτε σταλακτίτες, ούτε μεγαλόπρεπες αίθουσες. Μόνο αβίαστα λαξευμένοι διάδρομοι προς κάθε κατεύθυνση, αυλακώσεις από τροχούς αρχαίων αρμάτων στο δάπεδο, κι ο αδιανόητος μόχθος χιλιάδων σκλάβων που αιώνες δούλεψαν εδώ. Διάδρομος έβγαινε σε διάδρομο∙ οι οδηγοί ορκίζονταν πως «τέλος δεν βρέθηκε ποτέ»—και το πιστεύεις.
Ύστερα από μια ώρα κάτω απ’ τη γη επιστρέψαμε στο «ισόγειο καλύβι»· τα τούνελ τόσο όμοια, τόσο άχαρα, που δεν άντεχες παραπάνω. Οι πρόσφυγες έχουν νερό, έστησαν μικρά καλύβια με πέτρες, η θερμοκρασία σταθερή—αντέχεται η ζωή εδώ. Κι όμως, πόσο κουρασμένες οι γυναίκες κι οι μάνες, πόσο διψασμένες για είδηση λευτεριάς…
- Η «πρωτεύουσα» των εξεγερμένων—το χωριό Φρέ
Γράφω τώρα από το Φρέ του Αποκόρωνα· είναι, τη στιγμή αυτή, η πρωτεύουσα της επαναστατημένης Κρήτης. Εδώ συνεδριάζει η Γενική Συνέλευση των Κρητών και το χωριό σφύζει από αντιπροσώπους όλου του νησιού. Άνθρωποι λιτοί, πρακτικοί, δίχως στόμφο—ξεκίνησαν με κόπο και κίνδυνο τουρκικών αντιποίνων για να κερδίσουν, αν μπορούν, την ελευθερία της πατρίδας τους.
Μακάρι οι καλοί μας συμπατριώτες στην Αγγλία να ’βλεπαν από κοντά τους Κρητικούς βουλευτές έστω για μισή ώρα∙ θα έπαιρναν πιο ζεστή, πιο ελπιδοφόρα ματιά στα κρητικά πράγματα. Η Συνέλευση στεγάζεται σ’ ένα λιθόστρωτο σχολειό, κλειστό προσωρινά για τα παιδιά κι ανοιγμένο τώρα σε «μαθήματα πολιτικής» για γενειοφόρους άντρες.
Στο βάθος, το ψηλό έδρανο του δασκάλου· δεξιά κι αριστερά απλοί ξύλινοι πάγκοι. Ο πρόεδρος έχει εύκολο έργο κι ίσως τον ζήλευαν οι συνάδελφοί του των Αθηνών ή των Βερσαλλιών. Ο θυρωρός, με το πιστόλι στολισμένο μ’ ασήμι και το μακρύ μαχαίρι, τα κρατά περισσότερο ως εθνική φορεσιά παρά ως όπλα.
Έξω, ανάμεσα στην εκκλησία και το σχολείο, στέκουν ζώνες σκουρόχρωμων, ηλιοκαμένων Κρητικών· μόλις θελήσουν, μπαίνουν και κάθονται—όλοι είναι πληρεξούσιοι. Βλέπεις πλάι–πλάι το παλιό και το νέο: βουνίσιους με φουστωτό σαρίκι, γαλάζιο βράκι, κόκκινη ζώνη και σκούφο· και άλλους, ντυμένους ευρωπαϊκά, μα φορτωμένους φυσιγγιοθήκες και γκέτες, όπως απαιτούν οι περιστάσεις.
Είναι τραχειοί νομοθέτες, το ομολογώ, συγκρινόμενοι με τους λειασμένους της Δύσης, μα ξέρουν άριστα τι ζητούν: να γλιτώσουν οριστικά από την τουρκική καταπίεση. Συγκινεί η σιγουριά τους πως «η Ευρώπη» συμπονά τον αγώνα τους. Ελπίζουν—ίσως μάταια—ότι η Αγγλία και η Γαλλία θα νοιαστούν. Έτσι κρατούν αυτοσυγκράτηση· θέλουν, ει δυνατόν, ειρήνη ώσπου να μιλήσει η Ευρώπη. Να γιατί υπάρχει η τωρινή άτυπη ανακωχή.
Μέσα στην αίθουσα διαβάζονται γράμματα, υψώνονται σύντομοι λόγοι· οι αντιρρήσεις ακούγονται χαμηλόφωνα, χωρίς φωνές. Οι βουλευτές ρισκάρουν το κεφάλι τους και δεν σπαταλούν λέξεις. Στο άκουσμα του ονόματος Χατζή Μιχάλης (του θρυλικού καπετάνιου της Δυτικής Κρήτης) πέφτει σιωπή: ο γραμματέας διαβάζει τηλεγράφημά του—τηρεί πιστά την ανακωχή, πυροβόλησε μονάχα προειδοποιητικά όταν Τούρκοι παραβίασαν το όριο. Η Συνέλευση επικροτεί τη μετριοπάθεια, μα ξέρει πως, αν οι Τούρκοι πιέσουν, ο Χατζή Μιχάλης θα απαντήσει.
- Η εύθραυστη «ανακωχή»
Η αλήθεια είναι ότι εκεχειρία με επίσημα χαρτιά δεν υπάρχει· μονάχα μια σιωπηρή συμφωνία «να μην σφαχτούμε ακόμη». Η Κωνσταντινούπολη δεν μπορεί πια να ανακτήσει τα βουνά· οι επαναστάτες δεν μπορούν—προς το παρόν—να πάρουν τα φρούρια. Έτσι οι δύο πλευρές περιμένουν τι θα αποφασίσει η Ευρώπη.
Τα ίχνη της μεγάλης εκστρατείας του Χουσεΐν Αβνή (1867) χάσκουν παντού: καμένα φυλάκια, ερειπωμένα χωριά. Η Υψηλή Πύλη δεν έχει χρήμα ούτε για να ασπρίσει τα γυμνά της μπλοκχάουζ. Κι όμως, τα χωριά, φτωχά αλλά πεισματάρικα, ξαναχτίζουν πρώτα την εκκλησία, μετά το σχολείο· αυτό δείχνει πόσο δεν θέλουν πόλεμο, μα είναι έτοιμα να τα ρισκάρουν όλα για την ελευθερία.
Οι αντιπρόσωποι, τέλος, ετοιμάζονται να ανακηρύξουν Προσωρινή Κυβέρνηση αν η Ευρώπη αργήσει. «Θα κάνουμε ό,τι μπορούμε μόνοι μας» λένε, «μα προσευχόμαστε για δίκαιη λύση».
Πηγή: Βήσσαλα της Μεσσαράς – Ελευθέριος Γουλιελμάκης
