Του Δημήτρη Χ. Σάββα
Έχουν περάσει από τότε εξήντα χρόνια. Πράγματι η ελληνική κοινότητα της Κωνσταντινούπολης ζούσε ημέρες ευημερίας και ακμής, οι άνθρωποί της αμέριμνοι, ήρεμοι, χαρούμενοι ούτε καν μπορούσαν να υποψιαστούν τα επικείμενα δεινά που θα οδηγούσαν σ’ ό,τι χειρότερο, σ’ένα νέο ξεριζωμό… Και όλα αυτά συνέβησαν τη νύχτα της 6ης προς την 7η Σεπτεμβρίου του 1955.
Ο ελληνικός πληθυσμός της πόλης τότε ανερχόταν σε ογδόντα χιλιάδες περίπου και ύστερα από τα γεγονότα αυτά μέσα σε μια δεκαετία αναγκάσθηκε σε εκπατρισμό. Έμειναν οι μισοί περίπου άνθρωποι, ίσως και κάτι παραπάνω. Για τις μέρες μας βέβαια δεν συζητάμε καθόλου, αφού έχει επέλθει πλήρης συρρίκνωση του ελληνικού στοιχείου.
Πού να βρεις σήμερα στην Κωνσταντινούπολη των δεκατοκτώ εκατομμυρίων μία έστω ελληνική γειτονιά; Αποκλείεται κάτι τέτοιο. Όμως καλύτερη απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα και με πολλά ενημερωτικά στοιχεία, αντλούμε από το βιβλίο του Κώστα Σακελλαρίου που έχει ως τίτλο: “Οι τελευταίες Έλληνες της Πόλης”. Μάλλον πρόκειται για ένα λεύκωμα του συγγραφέα που από το 1992 μέχρι το 1995 έζησε στην Κωνσταντινούπολη, φωτογραφίζοντας μέλη της ελληνικής μειονότητας. Μιας μειονότητας που στηριζόταν στη λάμψη και την πλούσια γκάμα των πολιτιστικών δραστηριοτήτων οι οποίες προηγούνται των “Σεπτεμβριανών”. Και όλα αυτά εξηγούνται χάρη στον συνδυασμό της μακρότατης τοπικής, αστικής παράδοσης με τη ραγδαία οικονομική ανάκαμψη του ελληνικού στοιχείου μεταπολεμικά. Υπήρχε σχέση με την Ελλάδα και είναι αρκετοί οι ελλαδικοί θίασοι που καταφθάνουν στην Πόλη και μονοπωλούν το σύνολο σχεδόν των θεατρικών αιθουσών της Κωνσταντινούπολης.
Τότε επίσης είναι η χρυσή εποχή των κοινοτικών ή ενοριακών μορφωτικών συνδέσμων των οποίων την ίδρυση αλλά και την τόνωση ενθαρρύνει ο Οικουμενικός Πατριάρχης, ιδιαίτερα σε κοινότητες με φθίνοντα πληθυσμό. Απόρροια ενός μορφωτικού συνδέσμου είναι η δημιουργία μιας δανειστικής βιβλιοθήκης ή μια φιλολογική συντροφιά που πολλές φορές παρήγαγε και κάποια ενημερωτική έκδοση. Η πολιτιστική δραστηριότητα ήταν έκδηλη όπως προαναφέραμε. Υπήρχε ακόμα η “Ελληνική Ένωσις”, το μόνο κωνσταντινουπολίτικο σωματείο Ελλήνων υπηκόων που αποτελούσε τον σύνδεσμο ανάμεσα στα τοπικά ρωμαϊκά πολιτιστικά πράγματα και την Ελλάδα των Γραμμάτων και της Τέχνης. Στο ετήσιο πρόγραμμά της “Ελληνικής Ενώσεως”, το οποίο αφορούσε σε δημόσιες διαλέξεις, προσκαλούνταν για ομιλίες ό,τι καλύτερο διέθετε ο ελληνισμός στο χώρο της διανόησης. Βέβαια από τις εκδηλώσεις αυτές δεν έλειπαν και οι Τούρκοι επίσημοι, όπως και οι άνθρωποι των Γραμμάτων και του Πνεύματος. Αλλά και στο χώρο της μουσικής, ελληνικής, βυζαντινής και οθωμανικής, πολλά είναι εκείνα που προσέφερε ο “Σύνδεσμος Μουσικοφίλων του Πέραν”. Αντίστοιχη ανάπτυξη παρουσιάζει και η λογοτεχνία της Πόλης με τα περιοδικά “Τέχνη”, “Πυρσός”, “Χρονικά”, “Επιθεώρηση”, “Βόσπορος”. Κυκλοφορούν οι εφημερίδες “Απογευματινή”, “Ταχυδρόμος”, “Βήμα”, “Εμπρός”, “Χρόνος”, “Κεραυνός”, “Κυριακάτικη Πρωία”, καθώς επίσης και διάφορα άλλα έντυπα θρησκευτικού και θεολογικού περιεχομένου. Όμως… όλα κάποτε τελειώνουν! Πολλές φορές βίαια, αποτρόπαια, βάναυσα. Έτσι γίνεται όταν εκλείπει ο σεβασμός, όταν οι άνθρωποι απογυμνώνονται από τις έννοιες της παιδείας, του πολιτισμού, της προόδου, της ομόνοιας και της αγάπης. Γιατί άραγε χωρίζουν τόσα τους ανθρώπους; Γιατί;
Εκατοντάδες ήταν τα καταστήματα που λεηλατήθηκαν, ενώ πολλοί καταστηματάρχες και υπάλληλοι ξυλοκοπήθηκαν. Πολλών ανθρώπων της αγοράς πυρπόλησαν τα εμπορεύματα, καταστρέφοντάς τους, τα μαγαζιά τους έγιναν στάχτη, αφού τόση ήταν η μανία και το μένος των δραστών. Δεν υπήρξε εκκλησία να μη συληθεί ούτε και σχολείο να μην καταστραφεί. Ακόμα και τα βιβλία δεν είχαν καλύτερη τύχη. Εξήντα χρόνια έχουν περάσει από εκείνη τη νύχτα που δίκαια ονομάσθηκε “νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου”. Σίγουρα αρκετοί θα θυμούνται όλα αυτά, δύσκολα σβήνει η ανάμνηση και ο πόνος που ένιωσαν αυτοί οι άνθρωποι. Σίγουρα από την τουρκική πλευρά αυτό ήταν ένα έγκλημα για τη νεότερη ιστορία των δύο λαών!
Ήταν πραγματική ασέβεια οι σωριασμένοι σταυροί των νεκροταφείων και ειδικά του Μπαλουκλί. Εικόνες θλιβερές με σορούς από ταφόπετρες. Ως και νεκροί ανασκάφηκαν. Εικόνες πετάχτηκαν εδώ κι εκεί. Μητροπολίτες αλλά και άλλοι κληρικοί τραυματίσθηκαν όπως και πολλές ήταν οι οικογένειες που εκδιώχθηκαν. Μια τρίτη άλωση, όπως χαρακτηρίστηκε, που σφράγισε κατά τον χειρότερο τρόπο τον ελληνισμό της Πόλης! Το δημοσίευμα που ακολουθεί για τα γεγονότα εκείνων των ημερών προέρχεται από την τοπική Ηρακλειώτικη εφημερίδα “Η Ίδη”.
Μας περιγράφει τις διάφορες διαδηλώσεις, μας λέει για τις συνοικίες και τους κεντρικούς δρόμους της Πόλης, καθώς επίσης για τις μεγάλες ζημιές που υπέστησαν οι επιχειρηματίες. Και όλα αυτά είχαν για αποδέκτες όχι μόνο Έλληνες αλλά και ιδιοκτήτες καταστημάτων διαφόρων εθνικοτήτων! Πιο συγκεκριμένα μας αναφέρει:
“Μεγάλαι διαδηλώσεις και ταραχαί εσημειώθηκαν την εσπέραν της 6ης τρέχοντος ενταύθα. Αι ταραχαί ήρχισαν ολίγον μετά την έκτακτον έκδοσιν μιας εσπερινής εφημερίδος, η οποία ανήγγειλεν με μεγάλους τίτλους ότι η βόμβα είχε ριφθή εις τον κήπον της εν Θεσσαλονίκη οικίας του Αταττούρκ. Ολίγον βραδύτερον αυτοκίνητα σημαιοστόλιστα, των οποίων επέβαινον πολλοί νέοι, ήρχισαν διατρέχοντα τας οδούς της πόλεως. Περί την 20ην ώραν ομάδες διαδηλωτών κρατούντων σημαίας και ράβδους ενεφανίσθησαν εις τας κεντρικάς συνοικίας Μπέιογλου, Γαλατά, Εμίνονου και άλλας, κραγάζοντες διάφορα συνθήματα ως “Η Κύπρος είναι τουρκική” και ήρχισαν να θραύουν τας προθήκας, των καταστημάτων των ανηκόντων εις Έλληνας.
Μεταξύ της 22ας και της 23ης ο όχλος είχε κατακλύσει την λεωφόρον του Ιστικλάκ ήτις είναι κυριωτέρα αρτηρία περιπάτου ως και τους δαιδαλώδεις δρομίσκους οίτινες οδηγούν προς αυτήν. Τότε ακριβώς επεδεινώθη η κατάστασις. Όλων των ειδών τα καταστήματα άνευ διακρίσεως εθνικότητος των ιδιοκτητών των εξεκενώθησαν πλήρως από το περιεχόμενον των, το οποίον διεσκορπίσθη εις τας οδούς ποδοπατηθέν ή συντριβέν.
Οι πολίται, οι υποστάντες ζημίας, θα αποζημιωθούν. Οι οργανωταί των ταραχών θα συλληφθούν και θα τιμωρηθούν. Διενηργήθησαν ήδη πολλαί συλλήψεις. Όλοι οι πολίται, οι προσηλωμένοι εις το συμφέρον της χώρας, οφείλουν να συνεργασθούν δια την αποκατάτασιν της τάξεως. Τούτο είναι εθνικόν καθήκον”.
Αυτή όμως είναι η τύχη και η πορεία των μικρών και των αδύναμων. Όλοι τους θύματα των συμφερόντων, όλοι παιδιά ενός κατώτερου Θεού! Και αυτό συχνά επαναλαμβάνεται, συχνά οι κραταιοί, αυτοί που τους λένε πλούσιους και δυνατούς, έχουν το πάνω χέρι. Αδίστακτοι, άπονοι… δεν παύουν όμως να είναι “Μεγάλοι”!
Άραγε πώς θα υπήρχαν αυτοί, αν δεν υπήρχαν οι “μικροί”;
